Ευρωπαϊκός και νεοελληνικός διαφωτισμός (2ο μέρος)

Η εμφάνιση και εξέλιξη του Διαφωτισμού, στον πνευματικό ελληνικό χώρο, μπορεί να διακριθεί σε τέσσερις περιόδους, από τις οποίες η πρώτη θεωρείται προκαταρτική, ή προδρομική. Οι επόμενες τρεις, αντιστοιχούν με τις τρεις περιόδους της γαλλικής παιδείας, την οποίαν εκφράζουν συμβατικά, αλλά και απαρέγκλιτα. Τα δύο αυτά κινήματα, τα χωρίζει μια σχετική χρονική απόκλιση.

Πριν γίνει λόγος για τα παραπάνω, θα ασχοληθούμε για λίγο, με την εν γένει πνευματική κατάσταση, που επικρατούσε στο υπόδουλο ελληνικό Έθνος. Στα απομνημονεύματά του, (επανέκδοση, «δρομεύς» Αθήνα 1996, σελίδα 175), ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, γράφει:

«Των δε γραμμάτων και επιστημών, η καλλιέργεια εξέλιπε διόλου και κατήντησαν, προϊόντος του καιρού, οι χριστιανοί της ανατολικής Εκκλησίας, εις άκραν αμάθειαν. Μόλις η ελληνική γλώσσα, εφυλάχθη από την Εκκλησίαν και τούτο μόνον εξ’ ανάγκης, επειδή είχε τα βιβλία της γραμμένα εις αυτήν την γλώσσαν. Αφ’ ου το ιερατείον, κατήντησεν εις τόσην αμάθειαν, ομοίως και οι λοιποί χριστιανοί…».

Ο Κυριάκος Σιμόπουλος, στα πολύτομα έργα του, «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ Χ έως και 1700), και, «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21», διεκτραγωδεί αυτήν την πνευματική κατάσταση. Φυσικά με στοιχεία, παρμένα από περιηγητικά χρονικά, απομνημονεύματα, χρονικά, ημερολόγια, αλληλογραφία εθελοντών, ή διπλωματών, πρακτόρων και άλλων. Διαβάζοντάς τα, ο σημερινός αναγνώστης, αν δεν κυριευθεί από οργή, σίγουρα θα αισθανθεί ντροπή και λύπη.

Εκτός των άλλων, η διαπίστωση των ξένων, αλλά και των ελαχίστων Ελλήνων λογίων, που γύριζαν στη χώρα τους, από την Ευρώπη, ήταν, ότι όλοι γενικά οι σκλαβωμένοι Έλληνες, είχαν πλήρη άγνοια, για την καταγωγή τους, για το παρελθόν της χώρας που ζούνε, και φυσικά για τους προγόνους τους. Πράγματι οι Έλληνες, είχαν λησμονήσει τον φυσικό εθνισμό τους και το ιστορικό τους παρελθόν. Και ενστερνίζονταν την άποψη, ότι είναι ένας λαός, που η ιστορία του ξεκινάει από ένα αξιομνημόνευτο γεγονός, της εθνικής του ζωής. Δηλαδή, όταν είχαν γίνει χριστιανοί.

Σχετικά μ’ αυτό μιλούν, όχι μόνον τα επίσημα βιβλία, των «Χρονικών» της Τουρκοκρατίας και οι θέσεις των βιβλίων του Πατριαρχείου, αλλά και οι λαϊκές παραδόσεις. Στη συλλογή του καθηγητή Ιωάννη Κακριδή, «Οι αρχαίοι Έλληνες, στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση», προβάλλει ανάγλυφη, αυτή η θέση. «Ότι πρόκειται για ένα λαό χριστιανικό, που είναι άγνωστο, πως βρέθηκε σ’ αυτό το χώρο…» «και ότι δεν έκτισε αυτός, τα υπάρχοντα αρχαία ερείπια, που η καταγωγή τους χάνεται, στα προχριστιανικά βάθη του χρόνου, αλλά ένας μυθικός λαός, οι Έλληνες». «Αυτός ο λαός, ήταν πολύ άπιστος, γι’ αυτό τον ξεβαρέθηκε ο θεός και τον εξόντωσε, όταν ο Χριστός και η Παναγία, ήρθαν σε τούτα τα μέρη».

Η υπάρχουσα γενική άγνοια, άλλα και η επικρατούσα δεισιδαιμονία, ανάγκασε τον Κοραή, αλλά και άλλους διδασκάλους του γένους, να θεωρήσουν, ότι η Επανάσταση πρέπει να γίνει πολύ αργότερα, αφού προηγηθούν δεκαετίες εντατικού διαφωτιστικού έργου.

Τόσο ο Ρήγας ο Βελεστινλής, όσο και ο Αδαμάντιος Κοραής, χωρίς να αδικούμε τους άλλους, επειδή δεν τους αναφέρουμε για λόγους στενότητας χρόνου, ήταν χαρισματικοί άνθρωποι. Είχαν ολοκληρωμένη και ορθή άποψη για την επικρατούσα κατάσταση και δεν παρασύρονταν, ούτε από ανεξέλεγκτο πατριωτικό ενθουσιασμό, αλλά και ούτε από υπερβολική αισιοδοξία.

Ο μεν Ρήγας, δολοφονήθηκε προδομένος, στα σαράντα ένα του χρόνια. Το Εθνεγερτικό του έργο, δεν πρόλαβε καν να μεσουρανήσει. Ο λόγος του όμως, στέριωσε βαθειά τις ρίζες του δένδρου της Ελευθερίας. Αν ζούσε, οι εξελίξεις ίσως να ’ταν πιο σημαντικές και τα οφέλη πολύ περισσότερα, για τους αγωνιζόμενους Έλληνες.

Ο Αδαμάντιος Κοραής έζησε και δικαιώθηκε, γι’ αυτά που είχε προβλέψει. Πιο πάνω αναφέραμε, ότι ο Κοραής δεν ήθελε να γίνει η επανάσταση στην Ελλάδα, πριν ολοκληρωθεί το διαφωτιστικό έργο στους Έλληνες.

Ο ίδιος πίστευε, ότι αν μια πρόωρη επανάσταση πετύχαινε και η Ελλάδα απελευθερώνονταν, οι Έλληνες, λόγω έλλειψης γνώσεων, αλλά και ημιτελούς παιδείας, δεν ήταν δυνατόν να κυβερνηθούν από μόνοι τους. Και έτσι, αντί μιας σταδιακά αναπτυσσόμενης Δημοκρατίας, όπου ο Έλληνας πρωθυπουργός θα αντικαθιστούσε εν καιρώ, τον Έλληνα κυβερνήτη, η Ελλάδα κινδύνευε να περιέλθει σε ξένη κηδεμονία και εξάρτηση. Οι φόβοι του Κοραή βγήκαν σωστοί και η Ελλάδα καταδυναστεύθηκε από την ξένη βασιλεία.

Γιατί όμως ο Κοραής και οι άλλοι εθνικοί πνευματικοί ηγέτες, συντόμευσαν το χρόνο της έναρξης της επανάστασης; Και μάλιστα τι στιγμή που ο διαφωτισμός, δεν είχε διανύσει, ούτε καν τη μισή του πορεία στη χώρα μας; Οι δύο αυτές ερωτήσεις, απαντώνται με μία άλλη ερώτηση. Κι αν ο Διαφωτισμός έμπαινε στην Τουρκία; Η τόσο σοβαρή αυτή λεπτομέρεια, δεν ξέφυγε από την οξυδέρκεια του Κοραή. Ο Κοραής γνωρίζοντας την υπάρχουσα πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα, πίστευε, ότι η Τουρκία θα δέχονταν, πιο εύκολα την επίδραση του Διαφωτισμού. Τώρα γιατί δεν πέρασε ο Διαφωτισμός στην Τουρκία, είναι ένα άλλο θέμα.

Πριν περάσουμε στην εξιστόρηση, σχετικά με την εμφάνιση και εξέλιξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ επιγραμματικά, στην πνευματική ζωή της πόλης των Ιωαννίνων και κατά πόσον οι Τούρκοι ήσαν αντίθετοι, στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και στην προαγωγή των γνώσεων.

Δύο ήταν τα μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Δύο διαφορετικοί και αντίπαλοι κόσμοι. Η Κωνσταντινούπολη και τα Γιάννενα, η «Αθήνα της Τουρκοκρατίας». Λίγες αναλαμπές στην Πόλη, πολλά συμφέροντα και εθελουσία υποταγή. Στα Γιάννενα, το γλυκοχάραμα μιας προσδοκόμενης πνευματικής, και εθνικής Ανάστασης.

Εκεί το διαφωτιστικό πνεύμα, έδωσε την κρίσιμη μάχη ενάντια στον ελληνικό μεσαίωνα. Ήταν η εστία της εκπαιδευτικής και γλωσσικής επανάστασης. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Εξ’ άλλου η περιοχή αυτή, πλεονεκτούσε γεωγραφικά, γιατί είναι κοντά στα Επτάνησα και την Ιταλία.

Ο θρύλος του «κρυφού σχολειού», αμφισβητήθηκε και κατέρρευσε. Ας γνωρίσουμε όμως την Αλήθεια, μέσα από μια αυθεντική μαρτυρία. Είναι του επιφανούς κληρικού και μεγάλου διδασκάλου του γένους, Νεόφυτου Βάμβα. «Ιστορία Εκδοτικής», τόμος 11ος σελίδα 308. Γράφει ο Νεόφυτος Βάμβας.

«Είτε από αδιαφορία, είτε ως αρχή, η Υψηλή Πύλη, π ο τ έ δεν εναντιώθηκε στην αναγέννηση των γραμμάτων στην Ελλάδα. Οι πιο πραγματικοί εχθροί, σ’ αυτή την ευτυχισμένη αποκατάσταση, βρίσκονται μέσα στους κόλπους μας. Κι αν οι προσπάθειές μας δεν κατορθώσουν να δαμάσουν τις προκαταλήψεις και την αδιαφορία, αυτού του πανίσχυρου κλήρου, που αποτελεί σήμερα το πρώτο σώμα του ελληνικού έθνους, πολύ λίγα θα απομένουν να γίνουν, προκειμένου για τους Τούρκους». Τα λόγια αυτά, ειπώθηκαν λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση.

Στην πρώτη, προκαταρτική, ή για άλλους προδρομική, διαφωτιστική περίοδο, έχουμε την είσοδο των επιστημών στη χώρα μας. Στη σχολή του Γκούμα, στα Γιάννενα, στα 1680, δόθηκαν οι πρώτες νύξεις περί Αριθμητικής, κατά τα τότε ευρωπαϊκά υποδείγματα, από τον Αναστάσιο Παπαβασιλείου. Η διδασκαλία της Αριθμητικής, κατακρίθηκε σαν «αθεϊστική» και ο Παπαβασιλείου εγκατέλειψε την παράδοση φοβούμενος τον αφορισμό. Τον διαδέχθηκε ο Γεώργιος Σουγδουρής στα 1683.

Αυτός είναι ο πρώτος που δίδαξε φυσική. Ο Φάνης Μιχαλόπουλος, στο βιβλίο του, «Τα Γιάννενα, και η Νεοελληνική Αναγέννηση», γράφει: «εξ’ αιτίας της διδασκαλίας της φυσικής, ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Κλήμης ζήτησε τον αφορισμό του».

Ένα από τα ποιο φωτεινά μυαλά και άξιος μαθητής του Σουγδουρή, υπήρξε ο Μεθόδιος Ανθρακίτης. Που δίδαξε κυρίως στη περίοδο 1709—1723. Δίδαξε πρώτα στην Καστοριά και στη Σιάτιστα. Κι όταν κυνηγήθηκε πήγε στα Γιάννενα. Η Ελλάδα του χρωστάει πολλά και ιδιαίτερα οι θετικές επιστήμες. Είναι ο πρώτος που δίδαξε συστηματικά, Άλγεβρα, Γεωμετρία και Τριγωνομετρία, στην Ελλάδα. Το τι τράβηξε εξ’ αιτίας αυτής της διδασκαλίας, καλύτερα ας μην το αναφέρουμε. Το πιο σημαντικό τεκμήριο που σώθηκε και δείχνει καθαρά το δράμα του Ανθρακίτη, είναι μια επιστολή που έστειλε στους προύχοντες των Ιωαννίνων από την Κωνσταντινούπολη, όπου είχε πάει να αντιμετωπίσει το κατηγορητήριο της Συνόδου.

Ένα μικρό απόσπασμα της επιστολής αυτής. »…Στοχασθήτε, αν κινούνται από ζήλον πίστεως και αν δια Πνεύματος Αγίου, συναθροίζουν Λογικάς και Φυσικάς και Ευκλείδην και έτερα Μαθηματικά και ανάπτουν φωτίαν, εις την αυλήν της εκκλησίας, εις τρία μέρη και τα ρίπτουν μέσα και τα καίνε».

Η δεύτερη περίοδος του ελληνικού Διαφωτισμού, είναι εκείνη που εκδηλώνεται, με την προβολή του ονόματος του Βολτέρου. Στη θολή αυτή περίοδο, της πορείας της ελληνικής γραμματείας, εμφανίζονται τρία ονόματα. Ο Θωμάς Μανδακάσης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας και ο Ευγένιος Βούλγαρης.

Ο Βούλγαρης υπήρξε μαθητής του Ανθρακίτη. Είχε σπουδάσει Θεολογία, Φιλοσοφία, Μαθηματικά, Φυσικές επιστήμες, Χημεία, και Αρχαία Ελληνική κλασική φιλολογία.
Είναι ο πρώτος που εισήγαγε στην Ελλάδα, τη διδασκαλία των Φυσικών επιστημών. Πίστευε και αγωνίζονταν, για την απελευθέρωση των σκλάβων και έδινε τεράστια σημασία στη μόρφωση του λαού. Ο Βούλγαρης και ο Θεοτόκης, εισήγαγαν στην ελληνική παιδεία, τις προϋποθέσεις τις φιλελεύθερης σκέψης. Γι’ αυτό ο πρώτος κινδύνευσε στα Γιάννενα, με λιθοβολισμό.

Ο Βούλγαρης, κυνηγήθηκε και από τη Σύνοδο, με την κατηγορία, ότι ασχολήθηκε με «ύλην εθνικήν», επειδή μετάφρασε στα Ελληνικά τα «Γεωργικά του Βιργιλίου». Ο Βούλγαρης έπλασε τον όρο, ανεξιθρησκία και τον εισήγαγε στο ελληνικό πνευματικό στερέωμα. Ο δε Μοισιόδακας, είναι αυτός, που πρώτος έδωσε έμφαση, στη θεωρία του Ηλιοκεντρικού Συστήματος και στην περί της γης κίνηση άποψη.

Στην τρίτη περίοδο, η επίδραση της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας, στον Ελληνικό χώρο, είναι πολύ έντονη. Η μεγαλοφάνταστη αυτή απογραφή των γνώσεων, δεν έμεινε άγνωστη στον ελληνισμό. Τυπικοί εκπρόσωποι αυτής της περιόδου, μπορούν να θεωρηθούν, ο Δημήτριος Φωτιάδης, ή Καταρζής και οι μαθητές του, που ανάμεσα σ΄ αυτούς, βρίσκεται και ο Ρήγας και ο Ακαρνάνας, Χριστόδουλος Παμπλέκης.

Ο Παμπλέκης υπήρξε μαθητής του Βούλγαρη. Χρημάτισε καθηγητής φιλοσοφίας, στη Βιέννη και στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Οι νεωτεριστικές του ιδέες και η ορθολογιστική κριτική του, προκάλεσαν μεγάλο σάλο στην Κεντρική Ευρώπη, και στην Πόλη.

Το βιβλίο του, «Απάντηση ανωνύμου, προς τους αυτού άφρονας κατηγόρους», έγινε αιτία να αφορισθεί, από τον Πατριάρχη Νεόφυτο τον 7ο στις 12 Νοεμβρίου 1793, τέσσερις μήνες μετά το θάνατό του. Ο αφορισμός του Παμπλέκη, παρουσιάζει πρόσθετο ενδιαφέρον. Στο κείμενό του, περιέχεται και η συνολική καταδίκη του Διαφωτισμού, από την Ανατολική Εκκλησία.
Ο Παμπλέκης, ο Βολτέρος, ο Σπινόζα, ο Ρουσσώ και πολύ άλλοι, που αναφέρονται ονομαστικά, χαρακτηρίζονται οπλισμένα όργανα του Σατανά.

Για την τέταρτη περίοδο (η οποία χαρακτηρίζεται από την είσοδο και εξέλιξη του Διαφωτισμού στην Ελλάδα με κύριο εκπρόσωπο τον Αδαμάντιο Κοραή, υπό την επιρροή των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης), θα μιλήσουμε στο τρίτο και τελευταίο μέρος του αφιερώματός μας, που θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος.

Γιώργος Δαδαμόγιας