Ευρωπαϊκός και Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Ως «Διαφωτισμό» χαρακτηρίζουμε την ευρωπαϊκή εκείνη κίνηση, που τα ειδικά γνώρισμά της είναι η απόλυτη πεποίθηση και πίστη στην ικανότητα του λόγου να βοηθήσει στην κατανόηση της πραγματικότητας. Ο Διαφωτισμός προσπαθούσε να διδάξει τους ανθρώπους να ερευνήσουν σε βάθος και να υποβάλουν σε κριτική όλες τις καθιερωμένες αρχές και εξουσίες, που προέρχονταν από το Μεσαίωνα, ξεχωρίζοντας την γνώση από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Ο ΕΥΡΩΠΑΊΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΣΤΕΣ»

Κάθε έτος αμέσως μετά την εαρινή ισημερία γιορτάζουμε τον μεγάλο ξεσηκωμό των Ελλήνων, την παλιγγενεσία του 1821. Η γιορτή αυτή είναι σε γενικές γραμμές σχολική, όπως και οι παρελάσεις των τελευταίων ετών. Φυσικά τα Μ.Μ.Ε., όλο και κάτι προσπαθούν να μας θυμίσουν, αν και μερικές φορές, τα προβαλλόμενα στερούνται σοβαρότητας και αληθοφάνειας. Μ’ άλλα λόγια, είναι κομμένα και ραμμένα στα μέτρα της εμπορικής τηλεθέασης.

Σχεδόν κανείς από εκείνους που διαμορφώνουν την γνώμη των πολλών δεν συσχετίζει τον ξεσηκωμό εκείνον με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, πόσο μάλλον με την συμβολή του τελευταίου στην εμφάνιση και ανάπτυξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που με την σειρά του συνέβαλε στη σύλληψη και πραγματοποίηση της ιδέας της Εθνεγερσίας.

Στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση, είναι γνωστές οι αντιπαλότητες και διαμάχες των Ελλήνων πολιτικών, αλλά και οπλαρχηγών, πού έφτασαν μέχρι και στο σημείο εμφυλίου σπαραγμού. Αυστηρή κριτική για τη στάση, αλλά και για τις τάσεις των τότε πολιτικών, κάνει ο Ανδρέας Κάλβος στο ποίημά του «Αι Ευχαί». Όλες όμως οι αντιμαχόμενες πολιτικές παρατάξεις, ομόφωνα, είπαν δημόσια ένα «μεγάλο ευχαριστώ», στον εθνεγέρτη Αδαμάντιο Κοραή.

Μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μέχρι τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, έχουμε μία εμφάνιση και εξέλιξη διαφόρων νεωτεριστικών ιδεών και αντιλήψεων, που σχετίζονται άμεσα με το διαπραγματευόμενο θέμα, αλλά είναι αδύνατον να μνημονευθούν λόγω στενότητας χώρου.

Θα σταθώ μόνο στο σύγγραμμα «Περί Νόμων», του πολυμαθέστατου και διαπρεπέστατου της εποχής εκείνης Έλληνα φιλοσόφου Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού. Λίγα χρόνια πριν από την άλωση, το σύγγραμμα αυτό το έκαψε δημόσια στην Κωνσταντινούπολη, ο Πατριάρχης Γεννάδιος. Τα σωζόμενα αποσπάσματα, του έργου αυτού είχαν θετική επίδραση στην διαμόρφωση των φιλελευθέρων ιδεών του Διαφωτισμού. Πράγμα που φαίνεται και στο έργο «Πολίτευμα», του Ρήγα του Βελεστινλή.

Θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ για λίγο, στην πρώτη οργανωμένη προσπάθεια απελευθέρωσης, που έγινε στα Γιάννενα το 1611. Εμπνευστής και ηγέτης αυτής, υπήρξε ο μητροπολίτης Λαρίσης και Τρίκκης Διονύσιος ο Φιλόσοφος. Ο Διονύσιος είχε πολύ μεγάλη μόρφωση, με περατωμένες σπουδές στο εξωτερικό, στην Ιατρική και στη Φιλοσοφία. Μετά την πρώτη αποτυχημένη απόπειρα αντιτουρκικής εξέγερσης, στις αρχές του 1600, έφυγε στο εξωτερικό. Στην Γαλλία, ήρθε σε επαφή με το Δούκα του Νέβερ Κάρολο και πήρε απ’ αυτόν την διαβεβαίωση για βοήθεια, όπως άλλωστε και από τον Βασιλιά της Ισπανίας. Το βράδυ της 10ης Σεπτεμβρίου 1611, με μία οργανωμένη επίθεση, απελευθέρωσε τα Γιάννενα. Οι ξένοι δεν τήρησαν όμως την υπόσχεσή τους. Επίσης οι ηγέτες των Αλβανών και των Σέρβων δεν έκαναν καμιά κίνηση, την προαποφασισμένη ημερομηνία, αθετώντας το λόγο τους.

Το Κάστρο, ήταν μια οχυρωμένη περιοχή έξω από τα Γιάννενα. Σ’ αυτήν έμεναν οι Ρωμιοί προύχοντες και κληρικοί, αλλά και Τούρκοι αξιωματούχοι. Οι Ρωμιοί του Κάστρου πρόδωσαν δυο φορές τον Διονύσιο. Όχι μόνον γιατί ενημέρωσαν τους Τούρκους για τα σχέδιά του, αλλά και με το σινιάλο που έκαναν την προκαθορισμένη ώρα, ότι όλα πάνε καλά και ανοίγουν οι πύλες. Οι πύλες όντως άνοιξαν, αλλά αντί για Ρωμιούς βγήκε ο οργανωμένος τουρκικός στρατός. Ο Διονύσιος με τους αγρότες του αντιστάθηκε, όμως οι ανασυνταχθέντες Τούρκοι των Ιωαννίνων, που είχαν ειδοποιηθεί, τον χτύπησαν και αυτοί από πίσω, την κατάλληλη στιγμή.

Ο στρατός του διαλύθηκε. Ο ίδιος κρύφτηκε σε μια σπηλιά, κοντά στην λίμνη, αλλά και εκεί, και πάλι προδομένος, συνελήφθη από τους Τούρκους που τον παρέδωσαν σε ειδικευμένους Εβραίους γδάρτες. Ήταν τότε εβδομηντατριών ετών. Τον έγδαραν ζωντανό και γέμισαν το δέρμα του με άχυρο. Οι Τούρκοι το πήγαν στο Σουλτάνο, αφού το πέρασαν από όλη τη βόρεια Ελλάδα, ενώ σαν συνεργάτες του εκτελέστηκαν και οι μητροπολίτες Δημητριάδος Αγάπιος και Φαναρίου Συμεών. Το Πατριαρχείο αφόρισε το Διονύσιο, οι δε Τούρκοι τον αποκάλεσαν «Κακοδιονύσιο». Όμως και οι βολεμένοι Ρωμιοί προύχοντες, Φαναριώτες και ανώτεροι κληρικοί του απέδωσαν ειρωνικά το παρωνύμιο «Σκυλόσοφος».

Ο Διονύσιος ήταν μια σπάνια μορφή, για τους σκλαβωμένους Έλληνες. Και δεν υπήρξε, ούτε τουρκολάτρης, ούτε εθελόδουλος υποτακτικός. Αυτό εξ’ άλλου το απέδειξε. Δεν γνωρίζω εάν έχει αρθεί ή αποκηρυχθεί ο αφορισμός του. Στον Διονύσιο αξίζει κάθε τιμή και πρέπει ακόμα και τώρα η Πολιτεία και η Εκκλησία, να κάνουν το χρέος τους. Ας μου επιτραπεί αυτό το κείμενό μου να το αφιερώσω στη σεπτή μνήμη του.

Αν χαρακτηρίζαμε την Αναγέννηση ως μια προσπάθεια επιστροφής του ανθρώπου στον εαυτό του, εύλογα μπορούμε να αποφανθούμε, ότι αυτή προπαρασκεύασε τον Διαφωτισμό. Κι αυτή είναι η αλήθεια.

Ως «Διαφωτισμό» χαρακτηρίζουμε την ευρωπαϊκή εκείνη κίνηση, που τα ειδικά γνώρισμά της είναι η απόλυτη πεποίθηση και πίστη στην ικανότητα του λόγου να βοηθήσει στην κατανόηση της πραγματικότητας. Ο Διαφωτισμός προσπαθούσε να διδάξει τους ανθρώπους να ερευνήσουν σε βάθος και να υποβάλουν σε κριτική όλες τις καθιερωμένες αρχές και εξουσίες, που προέρχονταν από το Μεσαίωνα, ξεχωρίζοντας την γνώση από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις.

Στα μέσα του 1600, αναπτύσσεται σταθερά η ιδέα για τη δυνατότητα θετικής μεθόδου της Επιστήμης, σ’ όλες τις σφαίρες της πραγματικότητας, ώστε να δίνεται μια μηχανική εξήγηση, σ’ όλα τα είδη των φαινομένων. Πολλές επιστήμες, όπως η Χημεία, η Γεωλογία, η Εμβρυολογία, η Ανατομία, η Παλαιοντολογία και άλλες, εδραιώθηκαν σε αυτόν τον αιώνα. Στις αρχές του 1700 η επιστημονική γνώση άρχισε να εκλαϊκεύεται και σιγά - σιγά να γίνεται κτήμα όλο και περισσοτέρων ανθρώπων.

Το περιεχόμενο του Διαφωτισμού ορίζεται από τις νέες μεθόδους στην Επιστήμη. Ειδικότερα στην μέθοδο του Ορθολογισμού, που αρχίζει από τον Καρτέσιο και την αγγλική εμπειρική Φιλοσοφία. Ο Ορθολογισμός του Καρτεσίου ξεκινάει με κριτήριο την καθαρότητα και τον διαχωρισμό των ιδεών, φτάνοντας σε μια εξαντλητική διερεύνηση των όρων και των προσδιορισμών της γνώσης. Ο Ορθολογισμός πίστευε ότι ο λόγος - γνώση, μπαίνοντας στην ουσία όλων των υλικών και πνευματικών ενδιαφερόντων, μάς διευκολύνει να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε και τα πιο δύσκολα προβλήματα, ακόμα και τα «μεταφυσικά».

Στον κοινωνικό τομέα, ο Διαφωτισμός, χαρακτηρίζει το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμφανιζόμενης και ανερχόμενης αστικής τάξης. Συμπερασματικά καταλήγουμε, ότι ο Διαφωτισμός επέβαλε την έρευνα και την ανάλυση σε όλους τους τομείς. Η Επιστήμη, η Θρησκεία, ο Νόμος, το Έθιμο, η Τέχνη κ.λπ., όλα πρέπει να ερευνηθούν και να αναλυθούν ορθολογιστικά. Όμως η μελέτη της Ιστορίας παραμερίζεται. Γιατί αυτή υποτίθεται ότι διδάσκει λάθη και αναφέρεται στο απόλυτα πνευματικό και ηθικό σκοτάδι, των περασμένων αιώνων και στα θλιβερά χρόνια, των σκλαβωμένων και καταπιεσμένων λαών.

Από τους διαφωτιστές αναγνωρίζεται μόνον η υπεροχή της τότε γνωστής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Αλλά και αυτή πρέπει να επιλέγεται προσεκτικά και να μελετούνται μόνο τα συγγράμματα εκείνα που βοηθούν στην έρευνα της πραγματικότητας, για την εξακρίβωση της Αλήθειας. Επίσης, είχε μεγάλη διάδοση η αναφορά στις ηρωϊκές πράξεις των Ελλήνων για την Ελευθερία και την Δημοκρατία.

Οι διαφωτιστές πίστευαν, ότι η διάδοση των γνώσεων είναι ηθικό χρέος και καθήκον, για το φιλόσοφο, τον επιστήμονα, και τον διανοητή. Γιατί μόνον η γνώση, μπορεί να ανανεώσει και να βελτιώσει το πνεύμα, την ηθική, και τον τρόπο ζωής του λαού. Η ανάγκη αυτή της διάδοσης των γνώσεων, κατανοήθηκε προ πάντων από το Βολταίρο και ουσιαστικά πραγματοποιήθηκε, από την «Εγκυκλοπαίδεια» του Ντιντερό. Οι ιδέες του Φραγκίσκου Βολταίρου και του Διονυσίου Ντιντερό είχαν άμεση επίδραση στην εμφάνιση και εξέλιξη του λεγόμενου «Νεοελληνικού Διαφωτισμού». Για το λόγο αυτόν, μια μικρή αναφορά σ’ αυτούς τους δύο άνδρες θεωρείται απαραίτητη.

Ο Κυριάκος Σιμόπουλος, στο έργο του «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμος 2ος, σελίδα 381, αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Γάλλου ταξιδιώτη, Κουσέλ Γκουφέ. Ο Γάλλος περιηγητής επισκέφθηκε το 1776 ένα μοναστήρι στην Πάτμο. Κατά τον Κυριάκο Σιμόπουλο, ο σκοπός επίσκεψης όλων σχεδόν των ξένων ταξιδιωτών σε παλαιά μοναστήρια απέβλεπε στην αγορά παλαιών χειρογράφων και αρχαίων αντικειμένων, έναντι ευτελούς χρηματικού ποσού. Οι μοναχοί τα πωλούσαν «ελαφρά τή καρδία», είτε από αγραμματοσύνη, είτε από άγνοια, είτε από αδιαφορία, είτε από φιλοχρηματία.

Στο μοναστήρι που επισκέφθηκε ο Γκουφέ, από τους ογδόντα μοναχούς μόνον οι τρεις γνώριζαν ανάγνωση. Ο ένας απ’ αυτούς, ο μόνος που μπορούσε να διαβάζει και να γράφει άνετα, ρώτησε το Γάλλο: «ζει ο Βολταίρος;». Έκπληκτος ο Γκουφέ τον ρωτάει: «εσύ, ένας καλόγερος, θέλεις να μάθεις για το Βολταίρο; Ο Βολταίρος θεωρείται άθεος, από την Καθολική Εκκλησία. Ποιος είσαι;» και εκείνος του απαντάει: «είμαι ένας δυστυχισμένος Έλληνας, που δεν επιθυμώ τίποτε άλλο εκτός από την ελευθερία της πατρίδας μου». «Ζει λοιπόν», του λέει ο Γκουφέ. Ο μοναχός δεν μπορεί να κρύψει τη χαρά του και αναφωνεί: «Ζει! Ώστε η ανθρωπότητα έχει ακόμα υπερασπιστές των δικαιωμάτων της, οι αθώοι έχουν προστάτες και ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία θανάσιμους πάνοπλους εχθρούς. Μακάρι να ζήσει αρκετά ακόμη, για να τους εκμηδενίσει και να σώσει τους λαούς, από τα βάσανα, που κ’ εμείς υποφέρουμε». Στην περίοδο εκείνη, η σκέψη του βασικού διαμορφωτή του Γαλλικού, αλλά και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, βλέπουμε ότι είχε φθάσει και στην Ελλάδα.

Ο Φραγκίσκος Βολταίρος (1694 - 1778) υπήρξε ο φορέας, ο βασικός εκφραστής και ο εκπρόσωπος της νέας τάσης και του νέου πνεύματος, που πήγαινε να κυριαρχήσει όχι μονάχα στην ποίηση και στην λογοτεχνία, αλλά και στην φιλοσοφία, την ηθική, την θρησκεία και την πολιτική, απειλώντας τις καθιερωμένες αξίες και προκαλώντας έτσι, την αντίδραση της Εκκλησίας και του Κράτους. Γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε, όπως και τόσοι άλλοι διαφωτιστές, «άπιστος» και «άθεος».

Ο αισθησιασμός, η σάτιρα, η αρνητική θέση σε κάθε προσπάθεια που ήταν αντίθετη στη Φύση και η κοινωνική επαναστατικότητα ήταν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ίδιου, αλλά και τάσεις της εποχής του. Στο φιλοσοφικό έργο του Βολταίρου δεν υπάρχει καμιά πρωτοτυπία. Απλώς συνοψίζεται σ’ αυτό, όλο το πνεύμα της Φιλοσοφίας του 18ου αιώνα, που χαρακτηρίζεται από την τάση να αντικατασταθεί η «μεταφυσική» από την Επιστήμη. Η μοναδική του φιλοδοξία, απέβλεπε στο να ανεβάσει την πνευματική, την ηθική και κοινωνική στάθμη της ζωής του λαού στο επίπεδο της απλής φιλοσοφίας και να απαλλάξει τον άνθρωπο από τις προλήψεις και προκαταλήψεις, που τον έσερναν στην δυστυχία. Η απόλυτη ελευθερία στον χώρο της Θρησκείας είναι ο απαραίτητος όρος για κάθε πρόοδο, στην πολιτική αλλά και στην οικονομική ζωή ακόμα.

Στον κοινωνικό τομέα, πίστευε, ότι οι ανισότητες μπορούν να περιορισθούν και όχι να εξαλειφθούν τελείως, μόνο με μια συνετή μοναρχία. Και δεν δεχόταν την βίαιη δράση ως κοινωνικό όπλο. Αλλά και ως ιστορικός, ο Βολταίρος έχει πολύ μεγάλη αξία. Είναι ο ανακαινιστής της ιστοριογραφίας. Είναι ο πρώτος που στα νεότερα χρόνια, γράφει πραγματική Ιστορία με επιστημονικό πνεύμα. Η Ιστορία του όμως, δεν είναι εξιστόρηση πολεμικών γεγονότων, αλλά η Ιστορία του Πολιτισμού. Ωστόσο εκείνος ο αντιπολεμικός και ειρηνικός φιλόσοφος και συγγραφέας έγινε φιλοπόλεμος για μία και μοναδική φορά. Συμπαραστάθηκε μ’ όλη τη δύναμη της ψυχής του στο απελευθερωτικό κίνημα των Ελλήνων στα 1770, δηλαδή την επανάσταση του Ορλώφ. Το πολεμικό αυτό μένος του Βολταίρου για την απελευθέρωση των Ελλήνων, συνετέλεσε στην δημιουργία κλίματος συμπάθειας για τους αγωνιζόμενους Έλληνες σ’ όλη σχεδόν την Ευρώπη, δημιουργώντας πλήθος φιλελληνικών εστιών.

Στα 1749 κυκλοφόρησε στο Λονδίνο και αμέσως μετά στο Παρίσι ένα βιβλίο που εξέταζε την σχέση λειτουργίας του ανθρώπινου πνεύματος με τις αισθήσεις, όσον αφορά την εύρεση της αλήθειας, με τον πρωτότυπο τίτλο «Επιστολή προς τυφλούς για χρήση από εκείνους που βλέπουν» («Lettre sur les aveugles a l'usage de ceux qui voient»). Ο νεαρός συγγραφέας του βιβλίου, ο Διονύσιος Ντιντερό (1713 - 1784), συνελήφθη και κλείστηκε στην φυλακή των Βιγκεννών. Εκεί τον επισκέφθηκε ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ και στήριξε την ορθολογιστική του προσπάθεια. Μετά την αποφυλάκισή του, ο Ντιντερό συνέχισε και υλοποίησε την ιδέα που συνέλαβε από πολύ νωρίς, δηλαδή την συγκέντρωση και έκδοση όλων των υπαρχουσών γνώσεων σ’ ένα πολύτομο έργο, την λεγόμενη «Εγκυκλοπαίδεια». Μ’ αυτόν τον τρόπο, η κατοχή γνώσεων θα γίνονταν προσιτή σ’ όλους όσους επιθυμούσαν να τις αποκτήσουν.

Η «Εγκυκλοπαίδεια» («Encyclopedie, ou dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers»), το μεγάλο αυτό έργο, στο οποίο ο Ντιντερό αφιέρωσε την μεγαλύτερη δραστηριότητα της ζωής του, μας δίνει με σαφήνεια, την συμβολή του δημιουργού της στην Ιστορία του Πολιτισμού και της σκέψης. Η «Εγκυκλοπαίδεια» του Ντιντερό, βοήθησε στην διάδοση πάρα πολλών ιδεών και σκέψεων και συγχρόνως υποβοήθησε την εμφάνιση άλλων. Δίκαια λοιπόν θεωρείται εκείνος, ως ένας από τους μεγαλύτερους πνευματικούς δημεγέρτες, αλλά και ευεργέτες της ανθρωπότητας.

Ο «αδελφός Πλάτων» (έτσι αποκαλούσαν οι Γάλλοι τον Ντιντερό) είναι «φίλος του παντός». Ένας ασυνήθιστα μοναδικός πνευματικός ζήλος και μια ανεξάντλητη περιέργεια, τον σπρώχνουν αδιάκοπα να ασχολείται με τα πάντα. Από Μουσική και Θέατρο, μέχρι Ιατρική και Χημεία. Για την επίτευξη του φιλόδοξου εγχειρήματος (την συγγραφή της «Εγκυκλοπαίδειας»), συνεργάστηκε με τον διαπρεπή επιστήμονα Ντ’ Αλαμπέρ (Jean le Rond d'Alembert), καθώς και με τον Ελβέτιο, το Ρουσσώ και άλλους εξέχοντες επιστήμονες και διανοούμενους της εποχής, έχοντας ταυτόχρονα την απόλυτη στήριξη, του Μοντεσκιέ και του Βολταίρου.

Ωστόσο, η προσπάθειά του δεν ήταν εύκολη. Χρειάστηκαν 15 χρόνια (1751 - 1766) για να εκδοθούν οι 28 τόμοι, ενώ το 1752 οι Ιησουίτες κατήγγειλαν ότι το έργο του υπέσκαπτε τα θεμέλια του Κράτους και της Θρησκείας. Το Συμβούλιο του Βασιλέως επιχείρησε να διακόψει την έκδοση και το 1759 η Βουλή των Παρισίων καταδίκασε το έργο του. Το 1761 η Καθολική Εκκλησία χαρακτήρισε την «Εγκυκλοπαίδεια», «δημιούργημα του Σατανά». Ενώ ο Ντ’ Αλαμπέρ έχασε το θάρρος του και αποχώρησε, ο Ντιντερό προχώρησε αταλάντευτος και το 1776 ολοκλήρωσε επιτέλους την μεγάλη έκδοση.

Εκτός από τις φιλοσοφικές και επιστημονικές αντιλήψεις, που αναφέρονταν σ’ όλους σχεδόν τους τομείς, ο Ντιντερό κάλυπτε στην «Εγκυκλοπαίδειά» του, με πάρα πολλές σελίδες μάλιστα, την ιατρική επιστήμη της εποχής. Ήταν και αυτό, ένας σοβαρός λόγος, που οδήγησε στη λυσσαλέα αντίδραση των Ιησουϊτών και της παπικής Εκκλησίας. Το γιατί, εξηγείται με δύο απλά παραδείγματα: στο λήμμα «επιληψία», ο Ντιντερό αναφέρεται στον Ιπποκράτη, που την χαρακτηρίζει ως «αποτέλεσμα δυσλειτουργίας του εγκεφάλου». Συγχρόνως παρουσιάζει και τις ιατρικές απόψεις του καιρού εκείνου. Όμως τότε ήταν σχεδόν θέσφατο ότι αυτή οφείλεται σε... «δαιμονοκατοχή». Και φυσικά, η μόνη που δεν είναι αρμόδια να αποφανθεί σχετικά ήταν η Ιατρική!

Το λήμμα «πανούκλα» κάλυπτε πάλι όλες τις ιατρικές γνώσεις εκείνου του καιρού για τη μεταδοτική αυτή αρρώστια. Η παγιωμένη όμως αντίληψη, σχεδόν σ’ όλη την Ευρώπη, ήταν η «θεόσοφη» πεποίθηση του Καλβίνου, ότι αυτή μεταδίδεται από τα... κόπρανα του Σατανά! Αυτά τα μετέφεραν στις κατοικημένες περιοχές οι... ερωμένες του Σατανά και οι υποτακτικές του γυναίκες. Γι’ αυτό λοιπόν σε κάθε επιδημία πανούκλας έκαιγαν ζωντανές δεκάδες ανήμπορες γυναίκες, μαζί με όλες τις διαθέσιμες μαύρες γάτες, στην σκόπιμη επιβολή της δεισιδαιμονίας, στο αποκορύφωμα της ανθρώπινης εγκληματικότητας και βλακείας. Φυσικά προσπαθούσαν επίσης να καταπολεμήσουν την επιδημία της πανούκλας με ξόρκια και με λιτάνευση ιερών λειψάνων, με την απαραίτητη συμμετοχή του ιερέα και πάντα με το αζημίωτο.

Εκτός από το επιβλητικό του έργο, που άφησε για μελέτη και αφύπνιση σ’ όλες τις μέλλουσες γενεές της ανθρωπότητας, ο Ντιντερό έβλεπε με ενδιαφέρον και ελπίδα όλες τις απελευθερωτικές προσπάθειες των λαών. Με φλογερά επαναστατικά κηρύγματα απευθύνθηκε ακόμη και στους Ινδούς: «Λαοί που έχετε κάνει τους τυράννους σας τόσες φορές να τρέμουν, τι περιμένετε; Για ποιες στιγμές φυλάγετε του πυρσούς σας και τους λίθους με τους οποίους είναι στρωμένοι οι δρόμοι σας; Αρπάξτε τους!».

Τέλος θα υπογραμμίσω ότι ο Ντιντερό άνοιξε νέους δρόμους στην φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη. Αποδέχθηκε και εμπέδωσε την θεωρία του υλιστικού μονισμού, καθώς και την εξέλιξη των οργανισμών, πολύ πιο πριν απ’ τον Δαρβίνο. Η θεωρία του υλιστικού μονισμού αναφέρεται στο σημείο που συγκλίνουν και συμφωνούν όλες οι θέσεις και απόψεις των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και φυσικών γύρω από την Κοσμογονία και Κοσμοαντίληψη. Ότι δηλαδή τα πάντα προέρχονται από την σύνθεση της ύλης και εξελίσσονται από τις δυνάμεις της φύσης, σε αιώνια μεταμόρφωση και αλληλεπίδραση.

Η συμβολή των Βολταίρου και Ντιντερό, αλλά και ολόκληρου του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην διαμόρφωση και την εξέλιξη του ακολουθήσαντος Νεοελληνικού Διαφωτισμού, είναι τεράστια. Κι αν ακόμη δεν συμφωνούμε με μερικές θέσεις και απόψεις τους, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να αναγνωρίζουμε την εκούσια ή ακούσια προσφορά τους στην απελευθέρωση της χώρας μας.

Αλλά τόσο για αυτήν όσο και για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό θα μιλήσουμε στο επόμενο τεύχος.

Γιώργος Δαδαμόγιας